Wstąpiwszy do klasztoru w następstwie ślubu, z którego – jako złożonego w wyniku szaleńczego pomysłu – zwolniła go władza kościelna, nie znalazł w zakonie wewnętrznego spokoju. Przeciwnie, wysłany w roku 1510 przez przełożonych do Rzymu na studia teologiczne, uległ, podobnie jak jego konfrater Girolamo Seripando (1493-1563), późniejszy kardynał legat na Soborze Trydenckim168, wpływowi swego najważniejszego mistrza, Idziego z Viterbo. Mistrz dokonał „przemiany filozoficznej” Lutra zarażając go awersją do Arystotelesa i czcią dla Platona. Luter zapoznał się również z niektórymi opiniami teologicznymi włoskich augustianów dotyczącymi usprawiedliwieni nia, skąd wywodzić się będzie jego teoria o usprawiedliwieniu jedynie poprzez wiarę. Powrócił do Niemiec bardziej niespokojny niż kiedykolwiek.

Wybór Jana XXIII stanowił poniekąd reakcję na metody jego poprzednika. Pius XII był świątobliwy, w co nikt nie wątpił, ale charakteryzował go pewien autorytaryzm, co podkreślał fakt, że w ostatnich latach swego życia nie wyznaczył następcy sekretarza stanu, zmarłego kardynała Maglione, zadowalając się dwoma zastępcami sekretarza, arcybiskupami Tardi- nim i Montinim, reprezentującymi odmienne poglądy, okazywał również niezrozumiałą niekiedy surowość. Wszystko to spowodowało, że niektórzy funkcjonariusze Kurii i wielu kardynałów wyrażało życzenie zmiany metod. Również wśród wyższego duchowieństwa podnosiły się głosy o konieczności porzucenia przez Kościół biernej postawy wobec głębokich przemian, dokonujących się we współczesnym świecie. Pius XII miał świadomość tego, ale, jak pisał Christopher Hollis, ,,lata jego pontyfikatu były latami wojny, podczas których nie można było dokonać istotnych reform Kościoła. Znajdował on dla tych problemów rozwiązania trafne, ale tymczasowe. Ponieważ był człowiekiem o niezwykłej energii, ograniczał uprawnienia biurokracji, podejmując osobiście wiele niezbędnych decyzji. Szybko zrozumiał, że nie jest to rozwiązanie ostateczne, i uważa się, że zamierzał on w 1954 roku przystąpić do całkowitej reformy Kurii”213.

Jest to pewne uproszczenie. W istocie uznawali Feliksa V głównie kon- cyliaryści, najliczniej reprezentowani na Uniwersytecie Krakowskim. Opinie w episkopacie polskim były podzielone. W grudniu 1447 roku, wkrótce po swym wyborze, Kazimierz Jagiellończyk uznał Mikołaja V jako prawowitego papieża (przyp. red.). roku 1439 Kościoła łacińskiego z Kościołem ormiańskim, w roku 1441 z egipskimi Kopiami, w latach 1443-1445 z Kościołem syryjskim, chaldejskim oraz z Cypryjczykami obrządku maronickiego. Twórcą tego zjednoczeniowego dzieła, które nazwano unią florencką, był bizantyjski mnich rodem z Trapezuntu, Jan Bessarion (1402-1472), wyniesiony przez papieża do godności kardynała. Jan Bessarion przyczynił się poważnie do odrodzenia nauk humanistycznych we Włoszech. ,

Sytuacja byia tym tragiczniejsza, że sprzeciw Piusa IX wobec Ustawy Gwarancyjnej z 1871 roku pozbawiał Stolicę Apostolską środków nie tylko na pokrycie własnych potrzeb, ale też na przedsięwzięcie niezbędnych działań, zwłaszcza w zakresie ewangelizacji. Obliczono, że renta zaproponowana przez rząd włoski w 1871 roku, której nie wypłacono wskutek odmowy papieża, wyniosłaby w chwili zawarcia Układów Laterańskich w 1929 roku, razem z odsetkami, około 4 miliardów lirów.

Poinformowany bezzwłocznie o tym wydarzeniu Pius VI kazał przekazać posłowi ubolewanie, ten zaś nie przyjąwszy go opuścił Rzym. Reakcja Dyrektoriatu była natychmiastowa. Generał Berliner (1753-1815) otrzymał rozkaz zorganizowania ekspedycji karnej. 11 lutego 1798 roku zajął Rzym. 15 lutego proklamowano Republikę Rzymską, 20 – wygnano papieża, który znalazł schronienie w Sienie, a następnie, w czerwcu – we florenckim klasztorze kartuzów. Gdy armia francuska zajęła Toskanię, Pius VI, mający 81 lat, dostał się do niewoli. Przewieziono go następnie do Bolonii, Parmy, Turynu, Grenoble, wreszcie do Valence, gdzie przybył całkowicie wyczerpany 14 lipca 1799 roku. Na wpół sparaliżowany, zmarł 29 sierpnia (12 fructidora roku VII). Jego ostatnimi słowami były te, które wypowiedział Chrystus na krzyżu: ,,Ojcze, przebacz im…”. Obywatel Jean Louis Chauveau, urzędnik miejski w Valence, który stwierdził zgon „niejakiego Giovanniego Angelo Braschiego, z zawodu papieża”, posłał do Dyrektoriatu Taport. w którym napisał, że zmarły pa- pież był rzeczywiście i na pewno ostatnim! Piusowi VI odmówiono godnego pogrzebu. Dopiero po podpisaniu konkordatu w roku 1801 jego ciało mogło być przewiezione do Rzymu, gdzie zostało uroczyście przyjęte 17 lutego 1802 roku.

Na miejsce Marcelego II Święte Kolegium wybrało prawie 80-letniego kardynała neapolitańskiego, Pietro Caraffę, który panował jako Paweł IV (1555-1559), Był to człowiek bardzo surowy, asceta, głęboko uduchowiony, ale zgryźliwy i niedoświadczony. Dwa dni po wyborze przyszły kardynał Seripando zanotował ze smutkiem w swoim dzienniku: ,,Oby Bóg pozwolił mu urzeczywistnić reformę Kościoła, którą miał na ustach Paweł III. Mówił, ale nie robił niczego. Juliusz nie mówił, ale również niczego nie uczynił. Marceli nie mówił, ale zrobił, co mógł, w krótkim okresie swego pontyfikatu. Dałby Bóg, aby Paweł IV mówił i działał, aby zrobił to, co obiecał, i aby ten, który jest tak mocny w słowach, był nim również w czynach!”178 Pod adresem Pawła IV można skierować poważny zarzut, że nie miał zaufania do soboru, co spowodowało, że sam zamierzał wprowadzić w życie reformę Kościoła, opierając się ściśle na inkwi- zycji oraz na Indeksie. Należy jednak przyznać mu zasługę stworzenia w Kościele prawdziwego klimatu reformy.

Konklawe po śmierci św. Piusa X zgromadziło kardynałów przybyłych z krajów będących w stanie wojny. Niemniej jednak osiągnęli oni porozumienie co do nazwiska kardynała Giacomo della Chiesa, który został papieżem o imieniu Benedykta XV (1914-1922), Jego względnie krótki pontyfikat poświęcony był przede wszystkim poszukiwaniu pokoju. W tej trosce papież, który pełnił obowiązki substytuta sekretarza stanu, zanim został arcybiskupem Bolonii, interweniował wielokrotnie u państw wojujących. Niewiele go słuchano, a papieska akcja na rzecz pokoju nie zawsze była dobrze rozumiana przez przeciwne strony, skłonne podejrzewać papieża o akceptację poglądów ich wrogów.

Ostatnimi aktami Piusa VII przygotowanymi przez Consalviego były konkordaty: z Hiszpanią, z Sardynią, z Bawarią w 1817 roku, z Królestwem Obojga Sycylii w 1818 roku, z Prusami i Prowincjami Reńskimi w 1821 roku. Rok 1823 był niezwykle trudny dla Piusa VII, którego zdrowie, mocno osłabione doznanymi przeżyciami, pogarszało się szybko. Gdy w dniu 16 lipca 1823 roku pożar trawił Bazylikę Sw. Pawła za Murami, papież był już półprzytomny. Zmarł 20 sierpnia, „Charakterystycznymi cechami jego charakteru były łagodność i umiarkowanie” – głosiło epitafium, ułożone przez jego wiernego współpracownika, kardy- nała Ercole Consalviego, który poszedł za nim do grobu pięć miesięcy później.

We Francji wyłoniły się nowe trudności. Antyklerykalizm Leona Gambetty (1836-1882), który widział wszędzie „rękę jezuity” i twierdził: „klerykalizm – oto nieprzyjaciel”, przyczynił się do sukcesu partii lewicowych w wyborach, w 1876 roku. Ofensywę przeciw Kościołowi rozpoczął minister oświecenia publicznego, Jules Ferry, który w projekcie ustawy o organizacji szkolnictwa, złożonym 15 marca 1879 roku, zaatakował zgromadzenia zakonne205. Dekrety, zwłaszcza zwrócone przeciw jezuitom, nadały temu antyreligijnemu przedsięwzięciu charakter prawdziwych prześladowań. W okresie od października do grudnia roku 1880 wydalenie z Francji członków zgromadzeń zakonnych dało pretekst do scen oburzających, będących świadectwem podziału Francji na dwa antagonistyczne obozy. Porozumienie osiągnięto dopiero w 1914 roku, kiedy wojna światowa spowodowała zawiązanie się „świętej jedności”.

Benedykt XIV nie miał możliwości odegrania roli politycznej, o jaką mógłby zabiegać w myśl życzeń niektórych polityków europejskich. Było mu jednak dane kierować Kościołem w takiej sytuacji, że możemy go tylko podziwiać. Będąc doskonałym ka- nonistą, zamierzał zrewidować układy Stolicy Apostolskiej zawarte z różnymi państwami, aby zharmonizować je z dekretami Soboru Trydenckiego, a zarazem dać Kościołowi większą swobodę działania. Nowe konkordaty zawarte zostały z wieloma katolickimi państwami Europy, ale nie z Francją. W różnych dokumentach papież sprecyzował wiele kwestii z zakresu dyscypliny sakramentów, zwłaszcza kwalifikacji duchownego dokonującego bierzmowania192, tajemnicy spowiedzi, chrztu dzieci żydowskich, wreszcie małżeństw mieszanych, łagodząc przepisy dotyczące ich zawierania, W roku 1745 w liście do biskupów włoskich zawarł istotne wskazania moralne na temat lichwy oraz ograniczenia stopy procentowej od udzielanych pożyczek. Interweniował również u inkwizytorów, wzywając ich do powściągliwości, i przypominał, że duszpasterze mają obowiązek nie występować przeciwko wiernym, ale sprowadzać dusze na dobrą drogę dzięki przykładowi świętości życia oraz wymowie kazań, czerpiących ze źródeł Pisma Świętego, Ojców Kościoła oraz Magisterium. Jedyną fałszywą nutą w obrazie pasterskiej działalności Benedykta XIV było godne pożałowania stanowisko zajęte przez niego, z braku dostatecznej informacji, w osławionej sprawie obrzędów chińskich. Kuria sprzeciwiła się stosowanym przez jezuitów adaptacjom zasad liturgii do kultury chińskiej. Konsekwencje tej sprawy okazały się poważne, gdyż znacznie zahamowały ewangelizację narodów na Dalekim Wschodzie.

Potępienie przez Innocentego X pięciu tez Augusiinusa nie powstrzymało szerzenia się herezji. Antoine Arnauld utrzymywał, że osławionych tez nie ma w dziele Jansena, a Blaise Pascal (1623-1662) napisał w latach 1653-1657 Prowincjaiki, które cieszyły się ogromnym powodzeniem. W konstytucji Ad sacram beati Petri sedem z 16 października 1656 roku papież uznał tezy wykorzystane przez Sorbonę w pracy Nicolasa Corneta za zgodne z Augustinusem, wobec czego zostały one potępione tak samo, jak doktryna zmarłego biskupa Ypres. Wkrótce Prowincjałki zostały umieszczone na Indeksie. Wreszcie, w roku 1665 papież zobowiązał wszystkich księży francuskich do podpisania oświadczenia zwanego Formularzem, potępiającego formalnie jansenizm. Ogromna większość kleru, z wyjątkiem czterech biskupów i duchownych skupionych wokół opactwa w Port Royal, podpisała Formularz.