Podjęta przez Jana XXIII decyzja zwołania XXI soboru powszechnego zaskoczyła wszystkich. Spodziewano się czegoś, ale nie aż tyle. Pius XI zamierzał w pewnym momencie, po zawarciu Układów Laterańskich, zwołać biskupów z całego świata, aby zamknąć Sobór Watykański I, przerwany w 1870 roku wojną i aktem przemocy rządu włoskiego wobec Państwa Kościelnego. Przeszkody, jakie wyłoniły się w związku z realizacją tego przedsięwzięcia, skłoniły go do wyrzeczenia się pierwotnego zamiaru. Jan XXIII zdecydował się nie tylko zakończyć Sobór Watykański I, ale przede wszystkim otworzyć Sobór Watykański II.

Codzienne życie – modlitwa, msza, brewiarz, różaniec, lektura prasy, depesze i raporty, audiencje udzielane bezpośrednim współpracownikom, wyższym urzędnikom Kurii, kardynałom i biskupom, ważnym osobistościom, praca własna, przygotowywanie przemówień, posiłki, odpoczynek – są często przerywane imprezami publicznymi, wizytami oficjalnymi szefów państw lub rządów, audiencjami publicznymi udzielanymi całym grupom ludzi, cotygodniową audiencją generalną w środę, za każdym razem dla wielotysięcznych rzesz pielgrzymów, alokucją wygłaszaną na Anioł Pański w każdą niedzielę i każdego dnia świątecznego na intencję wiernych zebranych na placu Sw. Piotra, uroczystościami liturgicznymi… Pobyt letni w Castel Gandolfo, w obrębie wspaniałej posiadłości papieskiej, która zastąpiła willę Domi- cjana, stanowi zaledwie krótką przerwę w egzystencji, z którą niewielu ludzi potrafiłoby się pogodzić.

Suwerenność Państwa Watykańskiego związana jest z osobą papieża, który posiada w myśl ustawy zasadniczej „pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej”. Stosunki z innymi państwami utrzymuje papież przy pomocy sekretarza stanu, który kieruje własnymi służbami oraz służbami Rady do Spraw Publicznych Kościoła. Rada pełni rolę ministerstwa spraw zagranicznych, stąd pewne niejasności, nie w watykańskich instytucjach, lecz w umysłach obserwatorów i informatorów religijnych. Dlatego właśnie sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła, pełniąc funkcję ministra spraw zagranicznych Państwa Miasta Watykańskiego, podpiśał w Moskwie traktat o nierozpowszechnianiu broni jądrowej, choć Stolica Apostolska nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Rozróżnienie to subtelne, lecz prawnie uzasadnione.

Radio Watykańskie nadaje 468 programów tygodniowo: 259 na Europę, 112 na Afrykę, 42 na obie Ameryki, 28 na Azję, 14 na Australię, Nową Zelandię i Oceanię, ponadto 11 programów religijnych i 2 programy muzyczne.

Na mocy traktatu z Campo Formio, podpisanego w 1797 roku, Wenecja przeszła pod zwierzchnictwo Austrii. Wyspiarskie miasto oferowało warunki trudne do znalezienia gdzie indziej. W dniu 30 listopada 1799 roku 35 z 46 kardynałów zebrało się na konklawe w klasztorze benedyktynów na wyspie San Giorgio. Trwało ono 4 i pół miesiąca. 14 iriarca 1800 roku Święte Kolegium wybrało benedyktyna, kardynała Barnabę Chiaramontiego, biskupa Imoli. Chcąc podkreślić solidarność ze swoim poprzednikiem, elekt przybrał to samo imię – Pius. Jak Pius VI, tak i Pius VII zazna prześladowań i wygnania, tak jak i on będzie również panował niemal ćwierć wieku (1800-1823).

Tymczasem nowy czynnik umożliwił zawarcie porozumienia z soborem. Rozpoczęte w Konstantynopolu rokowania pozwoliły Bizantyjczykom uczestniczyć w pracach soboru, lecz – z łatwych do zrozumienia powodów – cesarz Wschodu pragnął, aby zgromadzenie odbyło się w mieście niezbyt oddalonym od Wenecji lub Rawenny, tak aby mógł odpłynąć błyskawicznie do siebie, gdyby Turcy zaatakowali Konstantynopol. Eugeniusz IV przeniósł wtedy sobór do Ferrary.

Cnotliwy Hadrian VI szczerze pragnął położyć kres herezji Lutra, zanim będzie za późno, i w tym celu zamierzał przywrócić' Kościołowi czystość z okresu jego początków. Wystosowany przezeń list do sejmu w Norymberdze, doręczony przez nuncjusza Chieregatiego, ukazuje troski papieża w tej materii: ,,Bóg pozwolił na prześladowanie Kościoła z powodu grzechów ludzi, ale jeszcze bardziej grzechów księży i biskupów […]. Jesteśmy świadomi bezecności, które niedawno skalały Stolicę Piotro- wą[.,.j. Przyrzekamy, że Kuria, potencjalna przyczyna wszelkich nieszczęść i zła, będzie całkowicie odnowiona”. Śmierć nie pozwoliła urzeczywistnić tych planów. Zgasł 14 września 1523 roku w wieku 64 lat.

Po Piusie III na tronie Piotrowym zasiadł niezwykły papież, kardynał Giuliano della Rovere, biskup Ostii, bratanek Sykstusa IV. Przyjął on imię Juliusza II (1503-1513). Geniusz polityczny, znakomity organizator, autorytatywny i energiczny, w chwili wyboru postawił sobie za cel przywrócenie porządku zarówno w Kościele, jak i w Państwie Kościelnym. Sam jego wybór był symboliczny, gdyż kardynał della Rovere został skazany na wygnanie przez Aleksandra VI, którego prowadzenie się słusznie krytykował. W ciągu trzech lat nowy papież zreformował administrację, uzdrowił finanse, zorganizował siły porządkowe tworząc gwardię szwajcarską w celu ochrony osoby papieża, przeobraził Wieczne Miasto, kończąc prace niegdyś zaprojektowane, których realizacja była odkładana na lepsze czasy: ,,Miasto przeżyło wtedy prawdziwe przeobrażenie. Wytyczano nowe ulice i drogi, zmieniono bieg Tybru dla zapobieżenia powodziom, pobudowano wzmocnione mury obronne, wzniesiono również nowe kościoły, a muzeum watykańskie wzbogaciło się o wiele pięknych pomników starożytności’1’65. Pontyfikat Juliusza II wielce przyczynił się do rozkwitu sztuki, który charakteryzuje tę epokę. Jako protektor Michała Anioła i Rafaela położył papież w 1506 roku pierwszy kamień pod nową Bazylikę Św, Piotra.

7 stycznia 1566 roku wybór członków konklawe padł na dominikanina, który był Wielkim Inkwizytorem i okazał się zdecydowanym rzecznikiem kontrreformacji, Michelo Ghislieriego. Przyjął on imię Piusa V (1566-1572). Był to niezwykle pobożny, surowy i ascetyczny, a przy tym bezkompromisowy zakonnik. Został kanonizowany przez Klemensa XI w 1712 roku. Wróg zbytku, najchętniej przebywał w klasztorze dominikanów św. Sabiny na Awentynie, gdzie zachowało się jego mieszkanie. Watykanu nie lubił, i to do tego stopnia, ze zmarnotrawił większą część kolekcji antyków. Uważał, że te dzieła sztuki starożytności pogańskiej bardziej będą na miejscu w pałacach książąt, którym je podarował, aniżeli w siedzibie następcy św. Piotra.

Taka dwuznaczność występowała podczas początkowych obrad soboru. Już 13 października, a więc dwa dni po uroczystej inauguracji, pewien incydent spowodował odmowę przystąpienia przez większość uczestników zgromadzenia do wyborów członków komisji pod pretekstem, że wybór był narzucony przez Kurię. Tydzień później ta sama większość odesłała do komisji schemat na temat źródeł Objawienia, twierdząc, iż obserwatorzy chrześcijańskich wyznań niekatolickich nie mogli wyrazić na ten temat swego zdania. Były to trudne obrady. Widziano, jak kardynał Achille Lienart, biskup Lille (1884-1973), któremu przewodniczący posiedzenia, kardynał Tisserant (1884-1972) siedzący po jego prawej stronie, odmówił przyznania głosu, wyrwał Tisserantowi mikrofon, aby zaprotestować przeciwko narzuconym, jego zdaniem, metodom pracy na soborze. Rozpoczęta 11 października pierwsza sesja soboru zakończyła się 8 grudnia. Podczas tych dwóch miesięcy dyskutowano nad schematami dotyczącymi środków przekazu społecznego, jedności chrześcijan, Kościoła, liturgii.

Sobór musiał zająć się również reformą struktur kościelnych. Pakiet wszelkiego rodzaju propozycji był tak bogaty, iż było rzeczą praktycznie niemożliwą podjęcie odpowiednich i wykonalnych decyzji. Dlatego dekretem Frequens z 9 października roku 1417 sobór postanowił zbierać się okresowo, przy czym najbliższy miał odbyć się w roku 1422, drugi w roku 1429, pozostałe co 10 lat, poczynając od roku 1439. Gdyby przestrzegano tego nakazu, Sobór Watykański II, który był dwudziestym pierwszym soborem powszechnym, musiałby być pięćdziesiątym piątym lub pięćdziesiątym szóstym…